Παχυσαρκία ορίζεται ως η υπερβολική και ανώμαλη συσσώρευση λίπους στο σώμα ή σε ορισμένες περιοχές του σώματος σε τέτοιο βαθμό που να επηρεάζεται δυσμενώς η υγεία του ατόμου. Αποτελεί μια σημαντική αιτία θνητότητας στο σύγχρονο κόσμο. Το 1998 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανακοίνωσε πως κάθε παχύσαρκο άτομο χάνει 9 χρόνια ζωής. Ο τυπικός τρόπος μέτρησης της παχυσαρκίας γίνεται μέσω υπολογισμού του Δείκτη Μάζας Σώματος (βάρος σώματος / ύψος2). Η ανάγκη του ανθρώπου για επιβίωση στο ισχνό και ευτελές περιβάλλον που ζούσε για χιλιάδες χρόνια είχε ως προϋπόθεση την αποθήκευση ενέργειας. Οι συνθήκες όμως αυτές άλλαξαν στην πορεία της ανθρωπότητας. Η παχυσαρκία αποτελεί λοιπόν το φαινότυπο των επιβιωσάντων γόνων σε ένα περιβάλλον αφθονίας. Τις τελευταίες δεκαετίες η επίπτωση της παχυσαρκίας παγκοσμίως παρουσιάζει εντυπωσιακή αύξηση με χαρακτηριστικά επιδημίας. Η αλλαγή του τρόπου ζωής έχει ως συνέπεια τη διατάραξη του ισοζυγίου ενέργειας (η πρόσληψη ενέργειας μέσω της τροφής είναι μεγαλύτερη από την κατανάλωση ενέργειας).
Πού σημειώνεται το μεγαλύτερο ποσοστό παιδικής παχυσαρκίας;
Αν βιαστήκατε να απαντήσετε «στην Αμερική»… ξανασκεφτείτε το. H χώρα μας διατηρεί δυστυχώς την παιδική παχυσαρκία. Αλήθεια, γνωρίζατε πως ένα στα πέντε ελληνόπουλα είναι παχύσαρκα; Μιλάμε φυσικά για ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Αυξάνεται δε τόσο γρήγορα και έχει πάρει τέτοιες διαστάσεις, που δεν θα ήταν υπερβολή να το ονομάσουμε «σύγχρονη επιδημία του 21ου αιώνα».
Που οφείλεται η παχυσαρκία;
Λόγω των σοβαρών επιπλοκών γίνεται συνεχώς συζήτηση γύρω από τις αιτίες που συμβάλλουν στην εξέλιξη της παιδικής παχυσαρκίας και στο κατά πόσο μπορούν να αντιμετωπιστούν. Οι αιτίες μπορούν να διαχωριστούν σε γενετικές και περιβαλλοντικές. Τα γονίδια βέβαια, παρότι έχουν ένα μερίδιο ευθύνης δεν είναι ο βασικός λόγος. Η παιδική παχυσαρκία προκαλείται συνήθως από την υπερβολική κατανάλωση φαγητού σε συνδυασμό με τη χαμηλή φυσική δραστηριότητα.
Η παχυσαρκία οφείλεται σε περισσεύματα ενέργειας που αποθηκεύονται υπό μορφή λίπους. Η ενέργεια προσλαμβάνεται με τις τροφές υπό μορφή λίπους, υδατανθράκων και πρωτεϊνών. Η ενέργεια που προσλαμβάνεται καταναλώνεται για τις ανάγκες λειτουργίας του οργανισμού (βασικός μεταβολισμός), για την παραγωγή θερμότητας για τη διατήρηση της θερμοκρασίας του σώματος και για την παραγωγή έργου ( κίνηση κλπ). Όταν η κατανάλωση είναι μικρότερη της πρόσληψης υπάρχει περίσσεια ενέργειας, που αποθηκεύεται υπό μορφή λίπους και οδηγεί σε αύξηση του βάρους. Αντίθετα, όταν η κατανάλωση ενέργειας είναι μεγαλύτερη της πρόσληψης χρησιμοποιείται η αποθηκευμένη ενέργεια, μειώνονται οι αποθήκες λίπους και ελαττώνεται το βάρος. Η όρεξη ρυθμίζεται από τον υποθάλαμο μέσω πολύπλοκων μηχανισμών στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα. Ο υποθάλαμος λαμβάνει νευρικά και ορμονικά σήματα από την περιφέρεια, που σχετίζονται με το ισοζύγιο ενέργειας, τη σίτιση και την πείνα. Η σίτιση, ιδιαίτερα με υδατάνθρακες, προκαλεί την έκκριση ινσουλίνης, η οποία οδηγεί σε λιποσύνθεση όταν υπάρχουν περισσεύματα ενέργειας. Κατά τη φάση της λιποσύνθεσης ο λιπώδης ιστός εκκρίνει τη λεπτίνη, μια ορμόνη που μειώνει την όρεξη. Προκαλείται έτσι αναστολή της όρεξης και διακοπή της σίτισης. Στη φάση νηστείας δεν υπάρχει ερέθισμα για έκκριση ινσουλίνης και τότε εμφανίζεται λιπόλυση και απελευθέρωση λιπαρών οξέων για παροχή ενέργειας. Παράλληλα διακόπτεται η έκκριση λεπτίνης και επανέρχεται η όρεξη για τροφή.
Στην εμφάνιση της παιδικής παχυσαρκίας συμμετέχουν σύνθετοι και αλληλοεπηρεαζόμενοι παράγοντες. Αίτια αποτελούν ενδοκρινοπάθειες όπως ο υποθυρεοειδισμός και το σύνδρομο Cushing και όγκοι του υποθαλάμου και της υπόφυσης. Μελέτες σε διδύμους και σε υιοθετημένα παιδιά καταδεικνύουν ότι γενετικοί παράγοντες παίζουν ρόλο. Μετάλλαξη στο γονίδιο της λεπτίνης ή στο γονίδιο του υποθαλαμικού υποδοχέα οδηγεί σε παχυσαρκία (από υπερφαγία). Παρόμοια αποτελέσματα προκαλούν και άλλες μονογονιδιακές διαταραχές, όπως η μετάλλαξη στο γονίδιο της προ-όπιο-μέλανο-κορτίνης ή του υποδοχέα της. Ωστόσο, τέτοιες μορφές σοβαρής παχυσαρκίας υπάρχουν σε μικρό μόνο ποσοστό παιδιών. Στην πλειονότητα των παχύσαρκων παιδιών ο σύγχρονος τρόπος ζωής, η αυξημένη πρόσληψη τροφής και κυρίως η ελλιπής άσκηση (το θετικό ισοζύγιο ενέργειας) φαίνεται να είναι τα αίτια. Οι παράγοντες που συμμετέχουν στη δημιουργία των νέων συνθηκών και συμβάλλουν στην αύξηση της παχυσαρκίας στα παιδιά είναι διεθνείς, εθνικοί, κοινοτικοί, σχολικοί, οικογενειακοί και ατομικοί (πίνακες 1-5). Το βελτιωμένο κοινωνικό-οικονομικό επίπεδο των ανθρώπων και η αστικοποίηση άλλαξαν τις διατροφικές συνήθειες (fast food, σοκολάτες, λιπαρά). Ο αυξημένος χρόνος παρακολούθησης τηλεόρασης, ο μειωμένος ελεύθερος χρόνος παιδιών και γονέων, η μετακίνηση μόνο με αυτοκίνητο και ποτέ με τα πόδια ή με ποδήλατο σε συνάρτηση με την απουσία χώρων άθλησης και την εξαφάνιση της αλάνας συμβάλλουν στη μείωση της φυσικής δραστηριότητας.
Είναι επικίνδυνη η παχυσαρκία;
Ενός «κακού μύρια έπονται» λέει ο λαός και αν μιλάμε για την παχυσαρκία, το ρητό βγαίνει πέρα για πέρα αληθινό. Κάποιος που υποφέρει από παχυσαρκία κινδυνεύει να εμφανίσει αναπνευστικά προβλήματα και δυσφορία, υπέρταση και τάση πρώιμης εμφάνισης καρδιαγγειακών νόσων, εμφάνιση διαβήτη, αυξημένο κίνδυνο καταγμάτων, και βέβαια, έχει ψυχολογικές επιπτώσεις.
Ποιες οι επιπλοκές της παχυσαρκίας;
Η παιδική παχυσαρκία είναι ένα σοβαρό πρόβλημα αφού συνοδεύεται από σοβαρές επιπλοκές, τόσο άμεσες όσο και απώτερες. Είναι σημαντικός παράγοντας κινδύνου για εμφάνιση σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 (ΣΔ2). Είναι πλέον γνωστό ότι ο ΣΔ 2 και το Μεταβολικό Σύνδρομο έχουν τις ρίζες τους στην παιδική και εφηβική ηλικία. Ο ΣΔ 2, νόσος άγνωστη στα παιδιά και στους έφηβους, αυξάνεται με επικίνδυνο ρυθμό, αποτελώντας το 8-45% των νεοδιαγνωσθέντων περιπτώσεων ΣΔ στις ηλικίες αυτές. Ένα μεγάλο ποσοστό παχύσαρκων παιδιών θα γίνουν παχύσαρκοι ενήλικες και θα ανήκουν στους ασθενείς με Μεταβολικό Σύνδρομο. Ένα ιδιαίτερα ανησυχητικό δεδομένο είναι ο αυξημένος κίνδυνος πρόωρου θανάτου στην ενήλικο ζωή, κυρίως από καρδιαγγειακά νοσήματα, ανεξάρτητα αν ο παχύσαρκος νέος χάσει περιττά κιλά. Προδιαθέτει επίσης για πρώιμη ήβη, πολυκυστικές ωοθήκες, υπογοναδισμό, υπερλιπιδαιμία, υπέρταση, βρογχικό άσθμα, σύνδρομο άπνοιας στον ύπνο, στεατοηπατίτιδα, χολολιθίαση, σπειραματονεφρίτιδα, μυοσκελετικές παθήσεις, ενδοκράνια υπέρταση. Αξιοσημείωτες είναι και οι ψυχολογικές και κοινωνικές επιπτώσεις της παχυσαρκίας. Χαμηλή αυτοεκτίμηση, κοινωνική απομόνωση, τάση για εξαρτήσεις και αυτοκαταστροφή είναι χαρακτηριστικά που συνοδεύουν συχνά τα παχύσαρκα άτομα.
Οι γονείς δίνουν το (καλό) παράδειγμα;
Όσο και αν προσπαθείτε να πείσετε τα παιδιά σας για την αξία της υγιεινής διατροφής, αν το δικό σας καθημερινό διαιτολόγιο περιλαμβάνει ώρες στον καναπέ παρέα με junk food και αναψυκτικά, δεν θα καταφέρετε απολύτως τίποτα. Εξάλλου, ως γονείς, αποτελείτε πρότυπο για τα παιδιά σας. Αν όμως γυμνάζεστε και είστε καθημερινά δραστήριοι, θα τα παρακινήσετε να κάνουν το ίδιο, ώστε να τους γίνει τρόπος ζωής. Με τη δική σας συμβολή και βοήθεια το παιδί σας θα αναπτύξει καλή διατροφική συμπεριφορά που θα το ακολουθεί σε όλη την ενήλικη ζωή του!
Βοηθητικές συμβουλές
- Προσπαθήστε πρώτα να βελτιώσετε τις δικές σας διατροφικές συνήθειες. Να μην απαγορεύετε κανένα τρόφιμο. Έχει φανεί ότι όσο αυξάνεται ο περιορισμός των τροφίμων, τόσο αυτά γίνονται πιο ελκυστικά και αυξάνεται το σωματικό βάρος των παιδιών.
- Έχει μεγάλη σημασία να ενθαρρύνετε το παιδί και όχι να το επικρίνετε.Ο ψυχολογικός και συναισθηματικός κόσμος των παιδιών πιθανότατα να είναι ήδη διαταραγμένος λόγω του αυξημένου βάρους. Χρειάζεται πολύ προσοχή στο πώς θα επικοινωνείτε με τα παιδιά σας. Καλό είναι να μιλήσετε και σε ειδικό.
- Ποτέ μην λέτε σε ένα παιδί ότι θα πρέπει να κάνει δίαιτα. Εξηγήστε του ότι θα πρέπει να έχει σωστή διατροφή και φυσικά το παράδειγμα θα του το δώσετε εσείς. Μη γκρινιάζετε για τις τροφές που επιλέγει. Είναι πιθανόν ότι θα αγανακτήσει και θα αρχίσει να τρώει κρυφά και ανεξέλεγκτα.
- Διατηρήστε θετική στάση. Εστιάστε στην καθιέρωση ενός υγιεινού τρόπου ζωής, και όχι στην εμφάνιση του παιδιού σας ή στο νούμερο της ζυγαριάς. Να θυμάστε ότι χρειάζεται χρόνος και αφοσίωση για την αντικατάσταση των παλιών επιβλαβών συμπεριφορών με νέες, πιο υγιεινές.
- Στηρίζετε πάντοτε ψυχολογικά το παιδί σας.Η εικόνα που έχουν τα παιδιά για τον εαυτό τους διαμορφώνεται μέσα από τα αισθήματα που εκδηλώνουν οι γονείς τους γι’αυτά. Αποδεχθείτε το παχύσαρκο παιδί με το οποιοδήποτε υπερβάλλον βάρος και βοηθήστε το, πριν από όλα, να νιώσει καλά το ίδιο. Συζητήστε μαζί του για τη σημασία του βάρους του σώματος και δώστε του την ευκαιρία να εκφρασθεί το ίδιο για το θέμα. Αποφύγετε τους χαρακτηρισμούς και τις μειωτικές για το ίδιο συγκρίσεις με άλλα παιδιά.
- Βοηθήστε το παιδί να βρει μια δραστηριότητα που να του αρέσεικαι όχι να είναι αγγαρεία για εκείνο, επειδή «πρέπει».
- Να είστε ελαστικοί.Δώστε στον εαυτό σας και τα μέλη της οικογένειάς σας τον απαιτούμενο χρόνο για να συνηθίσουν τις αλλαγές. Ενθαρρύνετε όλους να παραμείνουν σταθεροί στο σχέδιο που έχετε συμφωνήσει, αλλά αν κάποιοι από τους στόχους δεν λειτουργούν για την οικογένειά σας, κάνετε αναπροσαρμογές. Είναι καλύτερο να δημιουργήσετε ένα καινούριο σχέδιο, από το να επιμένετε σε ένα που δεν λειτουργεί (π.χ. μπορεί να μην σας αρέσει το περπάτημα και να επιλέξετε να το αντικαταστήσετε με μια οικογενειακή βόλτα με το ποδήλατο).
- Προσπαθήστε να αυξήσετε τη φυσική δραστηριότητα στην οικογένεια.Αν τα παιδιά βλέπουν ότι οι γονείς τους ασκούνται και διασκεδάζουν με αυτό, είναι πολύ πιθανό να τους μιμηθούν.
- Να υπάρχουν υγιεινές επιλογές στο σπίτιώστε τα παιδιά να μάθουν να διαλέγουν τη σωστή διατροφή, χωρίς να έχουν την αίσθηση ότι οι γονείς τους επιβάλλουν τη δική τους άποψη.
- Η μερίδα που του σερβίρετε να ανταποκρίνεται στις πραγματικές του ανάγκες. Ετοιμάστε του τα αγαπημένα του φαγητά, αποφεύγοντας, όμως, τα λιπαρά πρόσθετα και το πολύ αλάτι ή ζάχαρη.
- Να τρώτε όσο γίνεται πιο συχνά μαζί σαν οικογένεια. Η ώρα του φαγητού να είναι ευχάριστη, να γίνεται ανταλλαγή απόψεων με ήρεμο τρόπο, χωρίς επικριτικά σχόλια και εντάσεις. Διαφορετικά είναι πολύ πιθανόν να μάθει το παιδί να συνδέει το φαγητό με το stress.
- Να αποφεύγεται η κατανάλωση φαγητού και snacks βλέποντας τηλεόραση, γιατί είναι πολύ πιθανό να μη νιώσουν αίσθημα κορεσμού και να φάνε παραπάνω απ’ όσο χρειάζεται.
- Μη χρησιμοποιείτε το φαγητό ως ανταμοιβή ή τιμωρία.
- Μην προβάλλετε τις δικές σας προσδοκίες και απαιτήσεις στο παιδί σας, που απαιτούν να είναι αδύνατο και «εγκρατές».
- Κατανοήστε πόσο δύσκολη είναι η θέση του υπέρβαρου παιδιούπου προσπαθεί -αντιμετωπίζοντας πιθανόν επιπλέον απόρριψη και κριτική από τους συνομηλίκους- να χάσει βάρος σε μια ηλικία που τα άλλα παιδιά είναι ανέμελα.
- Τονίστε τα «δυνατά» και θετικά σημεία του παιδιού,ώστε να κτιστεί η αυτοπεποίθηση και η αυτοεκτίμησή του σε θέματα άσχετα με το βάρος.
- Πείτε στα παιδιά σας ότι είναι καλά οποιοδήποτε και αν είναι το βάρος τους. Η εικόνα που έχουν τα παιδιά για τον εαυτό τους επηρεάζεται από τα αισθήματα των γονέων προς αυτά. Αν αποδεχτείτε το παιδί σας, οποίο και αν είναι το βάρος του, είναι πολύ πιθανό και το ίδιο να νιώσει καλά.
- Σιγουρευτείτε ότι τα παιδιά έχουν μια ισορροπημένη διατροφή και εκτός σπιτιού.Ετοιμάστε εσείς το κολατσιό για το σχολείο ή ακόμα καλύτερα παρέα με το παιδί.
Συμπερασματικά, η παιδική παχυσαρκία αποτελεί ένα σοβαρό πρόβλημα της σύγχρονης ελληνικής οικογένειας. Οι γονείς πρέπει με προσοχή και υπευθυνότητα να συνειδητοποιήσουν τη σοβαρότητα του θέματος και να πάρουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την αντιμετώπισή του. Η αλλαγή του τρόπου ζωής μπορεί να φαίνεται προκλητική διαδικασία, ωστόσο, αν τα μέλη της οικογένειας δρουν συνεργατικά και αλληλοϋποστηρικτικά, η δυσκολία μειώνεται και οι πιθανότητες επιτυχίας αυξάνονται. Γιατί τόσο η πρόληψη όσο και η συστηματική αντιμετώπιση της παιδικής παχυσαρκίας θα οδηγήσει στη μείωση της συχνότητας εμφάνισής της και στην αποφυγή των επιπλοκών της, εξασφαλίζοντας έτσι ευτυχισμένα παιδιά σήμερα και υγιείς και δημιουργικούς ενήλικες αύριο.