Το κινητό τηλέφωνο αποτελεί σήμερα αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας των εφήβων, όχι μόνο για να τηλεφωνούν σε φίλους και να ανταλλάσσουν «βροχή» γραπτά μηνύματα, αλλά και – όλο και περισσότερο- για να παίζουν παιχνίδια, να παίρνουν φωτογραφίες, να ανταλλάσσουν βίντεο ή να συνδέονται στο Διαδίκτυο. Τα παιδιά πλέον κοιμούνται και ξυπνάνε έχοντας δίπλα τους το κινητό τηλέφωνο είτε για να στέλνουν μηνύματα αργά το βράδυ είτε για ξυπνήσουν με την ενσωματωμένη λειτουργία αφύπνισης.
Αναμφισβήτητα, το κινητό τηλέφωνο έδωσε μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στους εφήβους, πέραν του γονικού ελέγχου που καθίσταται όλο και πιο δύσκολος. Μπορεί, από την μια πλευρά, το κινητό να αποτελεί ένα είδος σιγουριάς για τους γονείς ότι μπορούν να επικοινωνήσουν με τα παιδιά τους οποτεδήποτε και από οπουδήποτε, από την άλλη πλευρά όμως, οι γονείς που παλιότερα είχαν τη δυνατότητα να κρυφακούσουν τηλεφωνικές συνομιλίες, ή να ρίξουν ματιές στην οθόνη του υπολογιστή ή ενός video game, δυσκολεύονται πλέον να ελέγξουν τις κινήσεις των παιδιών τους από μια λεπτή ηλεκτρονική συσκευή με τόσο μικρή οθόνη, πόσο περισσότερο να διαβάσουν μηνύματα που προστατεύονται πολλές φορές με κωδικούς ασφαλείας. Ακριβώς αυτή την ιδιωτικότητα αγαπούν άλλωστε οι έφηβοι.
Η χρήση του κινητού τηλεφώνου και του διαδικτύου
Μέσα από το κινητό τηλέφωνο οι έφηβοι είναι συνεχώς και σταθερά συνδεδεμένοι με το διαδίκτυο, αφού χαρακτηρίζεται από εκπληκτικές δυνατότητες και φαίνεται ότι καλύπτει σημαντικές κοινωνικές και ψυχολογικές ανάγκες. Πολλοί έφηβοι προτιμούν το κινητό τηλέφωνο, και κατ’ επέκταση, τη σύνδεση στο διαδίκτυο από άλλα Μέσα, όπως την τηλεόραση και το ραδιόφωνο. Όταν είναι συνδεδεμένοι στο διαδίκτυο, ασχολούνται με μια ποικιλία δραστηριοτήτων, όπως είναι: Τα μαθήματά τους, τα ηλεκτρονικά παιχνίδια, η αγορά αγαθών μέσα από το διαδίκτυο και η φόρτωση μουσικής. Τα τελευταία χρόνια η λειτουργία του διαδικτύου έχει διαφοροποιηθεί σημαντικά για τους εφήβους. Ενώ τη δεκαετία του 1990 χρησιμοποιούσαν το διαδίκτυο κυρίως για ψυχαγωγία, σήμερα το χρησιμοποιούν πρωταρχικά για διαπροσωπική επικοινωνία. Το διαδίκτυο φαίνεται να είναι ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο τίθενται καθολικά θέματα των εφήβων όπως η ταυτότητα, η σεξουαλικότητα, η αυταξία, όπως και στον πραγματικό κόσμο και μάλιστα σε ένα πολύ διευρυμένο και πολυδιάστατο κοινωνικό περιβάλλον. Τέλος, προτείνει έναν άλλο τρόπο επικοινωνίας (ίσως πιο συχνό και προσφιλή) με τους οικείους τους.
Πώς όμως επικοινωνούν οι έφηβοι μέσα από το κινητό τηλέφωνο και το διαδίκτυο;
Η επικοινωνία μέσα από το διαδίκτυο μπορεί να χαρακτηριστεί ως μια «διαμεσολαβημένη επικοινωνία», εφόσον παρεμβάλλεται το Μέσο, το οποίο τη διαφοροποιεί από την κατά πρόσωπο επικοινωνία. Η κατά πρόσωπο επικοινωνία χαρακτηρίζεται από την εκπομπή και την αποδοχή μηνυμάτων. Τόσο ο πομπός, όσο και ο δέκτης, στέλνουν και δέχονται μηνύματα λεκτικά και μη λεκτικά. Από το σύνολο των μηνυμάτων που ανταλλάσσονται στη διανθρώπινη επικοινωνία, έχει καταγραφεί ότι το 7% των μηνυμάτων είναι λεκτικά, το 38% παραλεκτικά και το 55% εξωλεκτικά. Είναι προφανές ότι η επικοινωνία μέσω διαδικτύου εστιάζεται κυρίως στην ανταλλαγή γραπτών λεκτικών μηνυμάτων, που ίσως περιλαμβάνουν ένα ποσοστό παραλεκτικών μηνυμάτων, τα οποία μεταδίδονται μέσα από τη χρήση των σημείων στίξης. Το μεγαλύτερο μέρος, ωστόσο, των παραλεκτικών μηνυμάτων που περιλαμβάνει τον επιτονισμό, το χρωμάτισμα και την ένταση της φωνής, το ρυθμό της ομιλίας, τον τρόπο εκφοράς του λεκτικού μηνύματος αποτελεί terra incognita. Το ίδιο ισχύει και για το σύνολο των εξωλεκτικών μηνυμάτων, που περιλαμβάνουν τις κινήσεις του σώματος και τις εκφράσεις του προσώπου. Όλες οι επικοινωνιακές δεξιότητες των εφήβων που σχετίζονται με αυτό το είδος των μηνυμάτων δεν εξελίσσονται με τον τρόπο που θα έπρεπε να εξελίσσονται.
Ανησυχία προκαλεί όμως και η κακή χρήση του μέσου αυτού από μερίδα εφήβων. Δεν είναι λίγες οι φορές που μαθητές διακινούν προκλητικές φωτογραφίες, δικές τους ή συμμαθητών συμμαθητριών τους. Το φαινόμενο αυτό, που ονομάζεται «sexting» , δεν είναι και τόσο σπάνιο, καθώς ήδη μεγάλη μερίδα εφήβων έχει δεχθεί μήνυμα με προκλητική φωτογραφία κάποιου γνωστού τους. Επίσης, ένα μεγάλο ζήτημα αποτελεί το θέμα της ηλεκτρονικής παρενόχλησης μέσω κινητού τηλεφώνου από εφήβους προς εφήβους, με πολύ σοβαρές επιπτώσεις για τα θύματα. Δυστυχώς, και στην Ελλάδα οι περιπτώσεις εκβιασμού εφήβων με αντάλλαγμα τη μη δημοσίευση προσωπικών τους φωτογραφίες μέσω κινητών τηλεφώνων ή μέσω Διαδικτύου αυξάνονται ημέρα με την ημέρα.
Η επίδραση της χρήσης του κινητού τηλεφώνου/ διαδικτύου στην κοινωνική ζωή των εφήβων
Σχετικά με την κοινωνική τους ανάπτυξη, οι έφηβοι καλούνται να εκπληρώσουν τους εξής στόχους κατά τη διάρκεια της εφηβείας: α) να δημιουργήσουν σχέσεις αγάπης και στοργής με άλλα άτομα, β) να γνωρίσουν αποδοχή και να βιώσουν το αίσθημα του «ανήκειν» σε μία ομάδα και γ) να δημιουργήσουν οικείες διαπροσωπικές σχέσεις. Οι συνομήλικοι διαδραματίζουν έναν σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, καθώς η θετική σχέση με τους συνομηλίκους είναι σημαντική για την ψυχοκοινωνική τους προσαρμογή. Αρκετές μελέτες σχετικά με την επίδραση των αλληλεπιδράσεων, που λαμβάνουν χώρα στο διαδίκτυο, κατά την ανάπτυξη των εφήβων, υποδεικνύουν ότι η συστηματική και πολύωρη χρήση του διαδικτύου μπορεί να παρεμποδίσει την υγιή κοινωνική ανάπτυξη, οδηγώντας σε κοινωνική απομόνωση και κατάθλιψη. Ωστόσο, νεότερες έρευνες υποστηρίζουν ότι η χρήση του διαδικτύου φαίνεται να μειώνει την κοινωνική απομόνωση, διότι βοηθά τους εφήβους να συνδεθούν με άλλα άτομα και συμβάλλει στη διερεύνηση της ταυτότητάς τους . Ιδιαίτερα όταν οι έφηβοι χρησιμοποιούν το διαδίκτυο για να αποκτήσουν κοινωνικές συναλλαγές με άλλα άτομα σε πραγματικές συνθήκες, τείνουν να έχουν περισσότερους φίλους, περισσότερες κοινωνικές δεξιότητες και καλύτερη κοινωνική προσαρμογή από τους συνομηλίκους τους που είναι περισσότερο εσωστρεφείς και αποσυρμένοι και οι οποίοι καταναλώνουν τον περισσότερο χρόνο τους στο διαδίκτυο σε μοναχικού τύπου δραστηριότητες.
Η αναζήτηση της ισορροπίας μεταξύ υποχρεώσεων και διασκέδασης: Κανόνες για ασφαλή χρήση κινητού και ασφαλές διαδίκτυο
Ένας γενικός κανόνας που θα μπορούσε να ισχύει είναι: Οτιδήποτε και όλα μπορούν να είναι επικίνδυνα αν χρησιμοποιούνται χωρίς προσοχή. Γεγονός είναι ότι τα οφέλη κι η απόλαυση του κινητού τηλεφώνου, του διαδικτύου και της τεχνολογίας ξεπερνούν κατά πολύ τα μειονεκτήματα. Για παράδειγμα, παλιότερα οι γονείς μας δεν είχαν την αίσθηση ασφάλειας που παρέχουν τα κινητά τηλέφωνα στη σημερινή εποχή – να τηλεφωνήσουν στον έφηβο για να δουν πού βρίσκεται, να τους τηλεφωνήσει ο έφηβος και να τους ζητήσει να τον πάρουν από κάπου αντί να γυρίσει σπίτι με τα πόδια σε μη ασφαλές ίσως περιβάλλον. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να ελαχιστοποιήσουμε τους κινδύνους, έτσι ώστε να μπορούμε να χαιρόμαστε τα οφέλη.
Φαίνεται λοιπόν από τα παραπάνω ότι, τα Μέσα και το διαδίκτυο, αποτελούν πλέον σημαντικό μέρος της καθημερινής μας ζωής. Συνεπώς, η «παιδεία για τα Μέσα» (media literacy), και κυρίως για το διαδίκτυο, προβάλλει ως επιτακτική ανάγκη, τόσο για τους ίδιους τους γονείς, όσο και για την καθοδήγηση των παιδιών τους. Η «παιδεία για τα Μέσα» ή η «εκπαίδευση για τα Μέσα», δεν αναφέρεται απλώς στη γνώση του χειρισμού των Μέσων, αλλά στη γνώση του έλλογου χειρισμού τους. Η σωστή χρήση τους προϋποθέτει γνώση των κινδύνων που παραμονεύουν, συνεχή ενημέρωση, επαγρύπνηση και ενεργητική αντιμετώπιση των δυσκολιών και των προβλημάτων που προκύπτουν από την ενασχόλησή μας με αυτά, ενώ η ευθύνη των γονιών είναι να καταπολεμήσουν την άγνοιά τους, για να μπορέσουν να διαχειριστούν το φόβο τους και να βοηθήσουν ουσιαστικά τα παιδιά τους.